Kozłek lekarski (łac. Valeriana officinalis) to jedna z najbardziej rozpoznawanych roślin o właściwościach uspokajających, które wykorzystywane są w przemyśle farmaceutycznym.
Informacje ogólne
Kozłek lekarski to bylina, która występują na terenie Europy i Azji. Roślina osiąga wysokość od 50 do 200 cm, posiada naprzeciwległe liście składające się z 6-15 par listków. Charakterystyczną cechą rośliny są również drobne różowe kwiaty, których słodki zapach wabi owady oraz uważany jest koci afrodyzjak. Z perspektywy wykorzystania w lecznictwie najważniejsze wydają się kłącze i korzeń kozłka lekarskiego. Zawierają m.in. alkaloidy (aktynidynę), estry kwasu izowalerianowego, kwas gamma-aminomasłowy (GABA), irydoidy (walepotriaty) oraz seskwiterpeny (kwas walerenowy).
Warto podkreślić, że do celów farmaceutycznych surowiec pozyskuje się z kontrolowanych upraw. Pozwala to na ochronę naturalnych siedlisk rośliny oraz gwarantuje dostępność surowca o wysokiej zawartości substancji czynnych [1].
Działanie farmakologiczne
Substancje zawarte w surowcu zmniejszają aktywność układu nerwowego, delikatnie rozluźniają mięśnie, potęgują wydzielanie soków żołądkowych i działają wiatropędnie. Dlatego też przetwory z kozłka lekarskiego zwyczajowo stosowane są do łagodzenia dolegliwości objawiających się nadmiernym stresem, niepokojem, problemami z zasypianiem. Roślinie przypisuje się właściwości ułatwiające zasypianie oraz redukujące ilość nocnych wybudzeń. Warto podkreślić, że mimo skutecznych właściwości uspokajających, przetwory z rośliny nie powodują zaburzenia koncentracji i obniżenia sprawności umysłowej. Leki zawierające kozłek lekarski mogą być stosowane wspomagająco w terapii dolegliwości układu pokarmowego i moczowego [2], [3].
Niektóre źródła donoszą o skuteczności rośliny w leczeniu zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych, dysfunkcji poznawczych, zespołu stresu przedmiesiączkowego oraz uderzeń gorąca pojawiających się podczas menopauzy [1].
Dostępne preparaty
Kozłek lekarski to surowiec, który na Polskim rynku dostępny jest w wielu postaciach farmaceutycznych, dostępnych bez recepty. Szczególną popularnością cieszą się tabletki i kapsułki zawierające suchy sproszkowany surowiec (m.in. Nervomix Forte, Labofarm tabletki uspokajające, Labofarm Valdix). W aptekach dostępne są również płyny doustne, które zawierają w składzie opisywaną roślinę (m.in. Nervosol K, Krople walerianowe, Cardiol C). Warto podkreślić, że krople z walerianą zawierają w składzie etanol, dlatego nie mogą być stosowane u pacjentów poniżej 12. roku życia.
Wybierając odpowiedni preparat zawierający Kozłek lekarski, warto zwrócić uwagę na jego formę. Większość substancji aktywnych, odpowiadających za jego właściwości farmakologiczne lepiej rozpuszcza się w etanolu, co sugeruje że ekstrakty wodne mogą nie być porównywalnie skuteczne. Na zachowanie odpowiednich właściwości surowca wpływ mają również warunki suszenia – proces przeprowadzany w temperaturze powyżej 35 stopni Celsjusza, może doprowadzić do rozkładu niektórych, ważnych ciał czynnych[2].
Interakcje i działania niepożądane
Zgodnie z informacjami udostępnionymi przez Europejską Agencję Leków (EMA), waleriana uważana jest za surowiec relatywnie bezpieczny. A głównym działaniem niepożądanym, które może pojawić się u pacjentów stosujących preparaty z kozłkiem, są problemy trawienne (nudności, bolesne skurcze brzucha itp.). Ponadto, w swoim raporcie EMA zwraca uwagę na fakt, że osoby posiadające otwarte rany, wysypki i poważne problemy skórne nie powinny brać kąpieli w preparatach zawierających opisywaną roślinę [4].
Należy zwrócić szczególną uwagę, by nie stosować przetworów z kozłka jednocześnie z benzodiazepinami czy środkami anestetycznymi. Stosowanie takich połączeń może prowadzić do wystąpienia interakcji objawiających się m.in. znacznym nasileniem aktywności farmakologicznej preparatów. Osoby leczące się przewlekle, posiadające skomplikowaną historię medyczną powinny zasięgnąć porady lekarskiej przed rozpoczęciem przyjmowania preparatów zawierających kozłek lekarski [5].
Literatura:
[1] K. Lunz and I. Stappen, “Back to the Roots—An Overview of the Chemical Composition and Bioactivity of Selected Root-Essential Oils,” Molecules, vol. 26, no. 11, Art. no. 11, Jan. 2021, doi: 10.3390/molecules26113155.
[2] “Kozłek lekarski | Encyklopedia ziół | Leki Natury.” https://www.lekinatury.pl/pl/encyklopedia-ziol/kozlek-lekarski.html (accessed Mar. 08, 2022).
[3] S. Borrás, I. Martínez-Solís, and J. L. Ríos, “Medicinal Plants for Insomnia Related to Anxiety: An Updated Review,” Planta Med, vol. 87, no. 10/11, pp. 738–753, Aug. 2021.
[4] EMA, “Valerianae radix,” European Medicines Agency, Oct. 29, 2021. https://www.ema.europa.eu/en/medicines/herbal/valerianae-radix (accessed Mar. 08, 2022).
[5] “Assessment report on Valeriana officinalis L., radix and Valeriana officinalis L., aetheroleum,”, European Medicines Agency, February 2016, p. 67.